Trong cảnh mùa thu rất quen với thi nhân Việt Nam, chỉ Xuân Diệu mới để ý đến:
Những luồng run rẩy rung rinh lá…
cùng cái:
Cành biếc run run chân ý nhi.
Nghe đàn dưới trăng thu, chỉ Xuân Diệu mới thấy:
Lung linh bóng sáng bỗng rung mình
Và mới có cái xôn xao gửi trong mấy hàng chữ lạ lùng này:
Thu lạnh, càng thêm nguyệt tỏ ngời;
Đà nghe như nước, lạnh, trời ơi!
Long lanh tiếng sỏi vang vang hận:
Trăng nhớ Tầm Dương, nhạc nhớ người.
Cũng chỉ Xuân Điệu mới tìm được nơi đồng quê cái cảnh:
Mây biếc về đâu bay gấp gấp,
Con cò trên ruộng cánh phân vân,
Từ con cò của Vương Bột lặng lẽ bay, tới ráng chiều đến con cò của Xuân Diệu không bay mà cánh phân vân, có sự khác biệt của hơn một ngàn năm và của hai thế giới.
Cho đến khi Xuân Diệu yêu, trong tình yêu của người cũng có cái gì rung rinh. Người hồi tưởng lại:
Rượu nơi mắt với khi nhìn ướm thử
Gấm trong lòng và khi đứng chờ ngây;
Và nhạc phấn dưới chân mừng sánh bước
Và tơ giăng trong lời nhỏ khơi ngòi;
Tà áo mới cũng say mùi gió nước;
Rặng mi dài xao động ánh dương vui.
Còn rất nhiều câu có thể tiêu biểu cho lối xúc cảm riêng của Xuân Diệu. Tôi chỉ dẫn một thí dụ này nữa. Trong bản dịch Tỳ bà hành của Phan Huy Vịnh có câu:
Thuyền mấy lá đông tây lạnh ngắt
Một vừng trăng trong vắt lòng sông tả cảnh chung quanh thuyền sau khi người tỳ bà phụ vừa đánh đàn xong. Một cái cảnh lặng lẽ, lạnh lùng ẩn một mối buồn âm thầm, kín đáo. Thế Lữ cỏ lẽ đã nhớ đến hai câu ấy khi viết:
Tiếng diều sáo nao nao trong vắt
Trời quang mây xanh ngắt màu lơ.
Mặc dầu hai chữ “nao nao” có đưa vào trong câu thơ một chút rung động, ta vẫn chưa xa gì cái không khí bình yên trên bến Tầm Dương. Với Xuân Diệu cả tình lẫn cảnh trở nên xôn xao vô cùng. Người kỹ nữ của Xuân Diệu cũng bơ vơ như người tỳ bà phụ. Nhưng nàng không lặng lẽ buồn, ta thấy nàng run lên vì đau khổ:
Em sợ lắm. Giá băng tràn mọi nẻo;
Trời đầy trăng lạnh lẽo suốt xương da.
Ngay từ khi trăng mối lên, nàng đã thấy:
Gió theo trăng từ biển thổi qua non;
Buồn theo gió lan xa từng thoáng rợn.
Chỉ có trong thơ Xuân Diệu mới có những thoáng buồn rờn rợn như vậy.Ngay lời văn Xuân Diệu mới có vẻ chơi vơi.
